Ο “Κόσμος Φυλακή” και η Απόδραση στην “Έρημο του Πραγματικού”
Η Αποκωδικοποίηση μιας Τεχνο-Γνωστικιστικής Ταινίας
«Δεν εκπέσαμε εξαιτίας ενός ηθικού σφάλματος· εκπέσαμε εξαιτίας
ενός διανοητικού σφάλματος: πήραμε τον κόσμο των φαινομένων για αληθινό. Οπότε ηθικά είμαστε αθώοι. Αυτό που μας λέει πως αμαρτήσαμε είναι η Αυτοκρατορία με τις διάφορες μασκαρεμένες πολυμορφές της. Η Αυτοκρατορία ποτέ δεν τελείωσε». Φλιπ Κ. Ντικ, συγγραφέας ε.φ. VALIS
ενός διανοητικού σφάλματος: πήραμε τον κόσμο των φαινομένων για αληθινό. Οπότε ηθικά είμαστε αθώοι. Αυτό που μας λέει πως αμαρτήσαμε είναι η Αυτοκρατορία με τις διάφορες μασκαρεμένες πολυμορφές της. Η Αυτοκρατορία ποτέ δεν τελείωσε». Φλιπ Κ. Ντικ, συγγραφέας ε.φ. VALIS
«Το Σύμπαν δεν μπορεί να περιοριστεί στα σύνορα της αντίληψης, πράγμα που έκαναν μέχρι σήμερα οι άνθρωποι. Απεναντίας, η αντίληψη είναι εκείνη που πρέπει να αναπτυχθεί για να χωρέσει το Σύμπαν» Φράνσις Μπέηκον
Όταν πρωτοείδα το Τhe Matrix σ’ έναν κινηματογράφο της Θεσσαλονίκης είχα την ατυχία να κάθεται στη θέση δίπλα μου, όχι οποιοσδήποτε θεατής, αλλά ένας γνωστός μου 30άρης διανοούμενος, ο οποίος ήταν φανατικός σινεφίλ και λάτρης της μεταμοντέρνας φιλοσοφίας. Η ταινία τον είχε απορροφήσει ολοσχερώς, τόσο που δεν τολμούσα να ξεστομίσω το παραμικρό σχόλιο κατά τη διάρκεια της. Όταν τελείωσε και βγήκαμε έξω, παρατήρησα πως το πρόσωπο του είχε μια παράξενη έξαψη, λες και είχε πυρακτωθεί από τις πολλές σκέψεις.
Ήταν ολοφάνερο πως η ταινία του είχε πυροδοτήσει μια αλυσιδωτή αντίδραση σκέψεων. Αναρωτιόμουν πόσες φανερές και μυστικές της προεκτάσεις θα είχε ήδη ανακαλύψει. Δεν έπεσα έξω. Όταν έκανα το λάθος να ζητήσω τη γνώμη του για το Τhe Matrix, εκείνος, παίρνοντας ένα περισπούδαστο και συνάμα συγκαταβατικό προς την «άγνοιά» μου ύφος, άρχισε τη διανοουμενίστικη λογόρροια του: «Πάντοτε πίστευα πως κάτι δεν πάει καλά μ’ αυτόν τον κόσμο των φαινομένων, πως η «πραγματικότητα» μας δεν είναι αυτή που νομίζουμε. Η φύση της πραγματικότητας, ξέρεις, είναι κάτι που…».
Καλά να πάθω. Το επόμενο δίωρο το μυαλουδάκι μου έγινε κόσκινο από έναν καταιγισμό από διανοουμενίστικα σχόλια, εκλεπτυσμένες φιλοσοφικές και ψυχαναλυτικές έννοιες, μυστικιστικές αλληγορίες, αποκρυφιστικούς συμβολισμούς και θεολογικές ερμηνείες. Ο Ιησούς κι ο Βούδας, ο Πλάτωνας, ο Ντεκάρτ, ο Ζαν Μπωντριγιάρ, ο Ζακ Λακάν, ο Σλάβοϊ Ζίζεκ, ο Φίλιπ Ντικ, ο Γουίλιαμ Μπάροουζ, ο Γουίλιαμ Γκίμπσον, ο Ρέι Κούτσβεϊλ και μια ακόμη πλειάδα σύγχρονων φιλοσόφων και συγγραφέων, όλοι μαζί δεμένοι σ’ ένα αξεδιάλυτο κουβάρι, παρέλασαν μέσα από τα λόγια του συνομιλητή μου προκειμένου να με διαφωτίσουν για το βάθος του Matrix.
Και βέβαια, ως «light αριστερός» που ήταν, δεν παρέλειψε να μου υπενθυμίσει πως το Matrix μπορούσε να ερμηνευτεί, σύμφωνα με τη Σχολή της Φρανκφούρτης, ως «μια αλληγορία του κεφαλαίου που αποίκισε την κουλτούρα και την υποκειμενικότητα ή ως μια πραγμάτωση της ίδιας της συμβολικής τάξης». Είχα μείνει μ’ ανοικτό το στόμα. Κι εγώ που νόμιζα πως το Τhe Matrix ήταν απλώς μια ταινία!
Ήταν φανερό πως ο συνομιλητής μου είχε πάρει την ταινία, που μόλις είχαμε δει, πολύ στα σοβαρά. Μπορεί να τον θεωρούσα λιγάκι «Καραγκιόζη», ως ένα βαθμό δήθεν, αλλά όμως –έπρεπε να το παραδεχτώ– είχε καταληφθεί από έναν γνήσιο ενθουσιασμό σχετικά με το Matrix. Δεν αναλώθηκε σε γενικολογίες. Βούτηξε στα βαθιά και, πριν χαθεί μέσα στη δίνη των αναζητήσεων του, πρόλαβε να παρασύρει κι εμένα. Δεν χρειαζόμουν βέβαια και πολύ. Το «τραβούσε ο οργανισμός» μου.
Υπήρχε και στο δικό μου το μυαλό όχι μία, αλλά πολλές «σκλήθρες» που δεν μ’ άφηναν στιγμή να ησυχάσω. Υπαρξιακά ερωτήματα σχετικά με τη φύση της πραγματικότητας και ανησυχίες για τη «λάθος» κατεύθυνση που ακολουθεί ο κόσμος μας. Αμφιβολίες για την καθημερινή πραγματικότητα και ανατρεπτικές ιδέες για το Σύστημα και την κατεστημένη τάξη των πραγμάτων. Φόβοι για την επελαύνουσα Αυτοκρατορία (όχι όμως και για τη δήθεν «παγκοσμιοποίηση» που είναι ουσιαστικά μια παραπλανητική έννοια), αλλά και μια ενθουσιώδης ορμή για αντίσταση και για απελευθέρωση της ανθρωπότητας από τη νέα πλανητική φυλακή που της ετοιμάζουν.
Κι εγώ ένιωθα το «Matrix» κάθε φορά που πήγαινα στο σούπερ μάρκετ, που πλήρωνα τους λογαριασμούς και τους φόρους μου. Το έβλεπα έξω από το παράθυρό μου ή όταν άνοιγα την τηλεόραση μου. Έβλεπα τον κόσμο που μου κατέβασαν μπροστά στα μάτια για να με τυφλώσουν και να μου κρύψουν την αλήθεια. Την αλήθεια πως τόσο εγώ, όσο και δισεκατομμύρια άλλοι συνάνθρωποι μου, δεν ήμουν παρά ένας σκλάβος, παγιδευμένος σε μια αόρατη φυλακή ειδικά για το μυαλό μου…
ΤΟ MATRIX ΜΑΣ ΕΧΕΙ… –ΟΛΟΥΣ!
Δεν ήμουν, ευτυχώς, ο μόνος που έκανα τέτοιες σκέψεις. Δεν άργησα να αντιληφθώ πως παρόμοιες σκέψεις έκαναν και πολλοί άλλοι «υποψιασμένοι» άνθρωποι που είδαν αυτή την ταινία. Σύντομα συνειδητοποίησα πως άνηκα σε μια μυστική στρατιά «Ματριξόπληκτων», που συνωμοτούσαν σιωπηλά χρησιμοποιώντας ειδικούς κώδικες και εξαπολύοντας «διανοητικούς ιούς» σ’ έναν ακήρυκτο μεταμοντέρνο πόλεμο κατά της κατεστημένης αντίληψης των πραγμάτων.
Κατάλαβα πως το Matrix είναι μια από εκείνες τις ταινίες, που θέτουν σε κίνηση τη γενική λειτουργία της αναγνώρισης, σαν τις παλιές εικονογραφήσεις του Θεού που φαίνεται να σε κοιτά αυστηρά στα μάτια απ’ όποια γωνία και να τον βλέπεις. Το Matrix σε κοιτούσε κατάματα από όποια πλευρά κι αν το έβλεπες. Το φιλμ μιλούσε λίγο-πολύ σε όλους και τους έλεγε αλήθειες που γνώριζαν βαθιά μέσα τους ή τις είχαν απωθημένες. Στον κάθε «υποψιασμένο» θεατή της η ταινία ψιθύριζε κι από κάτι. Έτσι ο καθένας ερμήνευε το Matrix μέσα από τι δική του οπτική γωνία και κοσμοθέαση.
Οι κυνικοί είδαν το Matrix ως μια μοντέρνα συρραφή από μια σειρά από συνηθισμένες πετυχημένες Χολιγουντιανές ταινίες, ένα «ραφινάτο πλιάτσικο» από τους αδελφούς Γουατσόφσκι διάφορων πολιτιστικών στοιχείων και μια παράδοξη συνάντηση του Μπάτμαν με το Κουνγκ φου! Για τους αναγεννημένους Χριστιανούς αυτό το φιλμ ήταν μια τεχνομυστικιστική παραλλαγή της εβραιοχριστιανικής κοσμοθεωρίας –όχι, άσχετα, προβλήθηκε μάλιστα για πρώτη φορά το Πάσχα του 1999– μια μεσσιανική ιστορία με τον Νίο (Neo ή αναγραμματισμένος One) στο ρόλο του «Εκλεκτού»-Ιησού, τον Μορφέα στο ρόλο του Πατέρα Θεού αλλά και του Ιωάννη Πρόδρομου, την Τρίνιτι στο ρόλο της Αγίας Τριάδας αλλά και της Μαρίας Μαγδαληνής και τον Σάιφερ (Lu–cifer) στο ρόλο του Ιούδα –καθώς και μια παραβολή για τη Δευτέρα Παρουσία.
Για τους Βουδιστές το Matrix δεν ήταν παρά η υπενθύμιση του απατηλού τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, προβάλλοντας ως λύση την αφύπνιση (κάτι που έκανε ο Βούδας αλλά και ο Νίο), την αποικοδόμηση του προσαρμοσμένου τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα και τη μεταμόρφωση της συνείδησης μας έτσι ώστε να αντιλαμβάνεται την αληθινή φύση της πραγματικότητας.
Για τους Νεοπλατωνιστές το Matrix ήταν μια σύγχρονη αλληγορία της «πλατωνικής σπηλιάς», με τη διαφορά βεβαίως πως οι δραπέτες δεν ανακαλύπτουν μια ηλιόλουστη επιφάνεια της γης αλλά μια νεκρή «έρημο του πραγματικού». Για τους νεογνωστικιστές η ταινία ήταν μια σύγχρονη παραβολή της «Μαύρης Σιδερένιας Φυλακής», δηλαδή του υλικού μας κόσμου που δημιούργησε ο Κοσμοποιητής Σατανάς για να εγκλωβίσει τα «θεία σπέρματα», όπως αποκαλούσαν τις ανθρώπινες ψυχές. Ο Νίο ήταν η ενσάρκωση του «Σωτήρα» και του Απελευθερωτή, που θα Αφύπνιζε και θα έδειχνε στους σκλαβωμένους ανθρώπους τον δρόμο προς την Ελευθερία Επιλόγής και τον Ουρανό.
Για τους οπαδούς του New Age το φιλμ ήταν μια επιβεβαίωση πως ο κόσμος μας είναι απλώς ένας αντικατοπτρισμός που γεννιέται από έναν «πλανητικό Νου» ενσαρκωμένο από το Internet. Για τους υπαρξιστές το Matrix ήταν μια πραγματεία πάνω στη φύση της πραγματικότητας και των υποτιθέμενων επιλογών που έχουμε ή δεν έχουμε. Για τους αριστερούς η ταινία μιλούσε για τη συμβολική τάξη της απρόσωπης μεγαλο-μηχανής του καπιταλισμού, για το κεφάλαιο που αποίκισε την ενδοχώρα του ίδιου του εαυτού μας χρησιμοποιώντας μας ως πηγή «ενέργειας», δηλαδή κέρδους.
Για τους διανοούμενους το Matrix ήταν μια «πανεπιστημιακή μελέτη» πάνω στη συνείδηση, καμουφλαρισμένη ως ταινία δράσης. Για τους μεταμοντέρνους ήταν ένα κήρυγμα μιας νέας μυθολογίας, μιας «θρησκείας» του 21ου αιώνα που χρησιμοποίησε το Χόλιγουντ ως άμβωνα για να προσηλυτίσει τα πλήθη. Οι τεχνοφοβικοί το εξέλαβαν ως επιβεβαίωση των φοβιών τους πως η τεχνολογία μας σκλαβώνει. Οι απαισιόδοξοι το είδαν ως μια μεταφορά της παγίδας στην οποία έχει μετατραπεί ο κόσμος μας. Και οι πιο φιλοσοφημένοι, τέλος, εξέλαβαν το Matrix ως ένα είδος καθρέπτη στον οποίο αντίκρισαν την αντανάκλαση του εαυτού τους και της «πραγματικότητας» τους –και σίγουρα δεν τους ικανοποίησε το θέαμα που είδαν…
ΖΟΥΣΕΣ ΜΕΣΑ Σ’ ΕΝΑΝ ΟΝΕΙΡΟΚΟΣΜΟ ΓΕΩΡΓΙΕ, Σ’ ΕΝΑ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΜΠΩΝΤΡΙΓΙΑΡ…
Για μένα η ταινία ήταν λίγο απ’ όλα αυτά, αλλά και κάτι πιο συγκεκριμένο: μια υπενθύμιση πως «όλα είναι στο μυαλό μας». Μου θύμισε κάτι που είχε γράψει ο Φίλιπ Κ. Ντικ στις σημειώσεις του VALIS:
«Ο φαινομενικός κόσμος δεν υπάρχει· είναι η υπόσταση των πληροφοριών τις οποίες επεξεργάζεται ο Νους».
Παραδέχομαι πως δεν ανήκω σ’ αυτούς που μπορούν να καυχηθούν πως έχουν καλή επαφή με αυτό που έχουμε αποφασίσει να αποκαλούμε «πραγματικότητα». Τουναντίον. Κατοικώ στην κορυφή του κεφαλιού μου και τείνω να τα βλέπω όλα εγκεφαλικά. Πήρα, βλέπετε, από νωρίς το «κόκκινο χάπι» κι έπεσα, με το θάρρος που σου δίνει το νεανικό θράσος και η άγνοια του πραγματικού κινδύνου, μέσα στη «λαγοφωλιά» αναζητώντας την Αλήθεια.
Μπορεί να την αναζητώ ακόμη αλλά, βαθιά μέσα μου, πιστεύω πως, σε μεγάλο βαθμό, ο κόσμος έτσι όπως τον βιώνω είναι μια «προβολή» της συνείδησης μου, δηλαδή ένα «τέχνασμα». Κι όμως, ζώντας την καθημερινότητα μου, τα ξεχνάω όλα αυτά και χάνω την ικανότητα να διακρίνω το τεχνητό από το αληθινό. Τείνω μάλιστα να μη θυμάμαι ότι όλα είναι παροδικά. Λάθος! Δεν είμαι και τόσο αφελής για να θεωρώ τον εαυτό μου μόνιμο κάτοικο αυτού του κόσμου. Είμαι, είμαστε όλοι μας, απλοί επισκέπτες, προσωρινοί κάτοικοι, «αλλοδαποί με βίζα» σ’ αυτόν τον κόσμο –από τον οποίο, σημειωτέον, δεν φεύγουμε ποτέ ζωντανοί– αλλά όμως πρέπει να νοηματοδοτήσουμε την παρουσία μας εδώ.
Σε στιγμές έκλαμψης τα βλέπω όλα καθαρά. Όσο λιγότερο το μυαλό μου δεσμεύεται από τις ψευδαισθήσεις του, τόσο περισσότερο αντιλαμβάνεται το εύρος της εξαπάτησής του από το Matrix της πραγματικότητας μας. Όσο αποφεύγω τις εγωιστικές παγίδες που στήνω στον εαυτό μου, τόσο πιο αληθινός αισθάνομαι και μπορώ έτσι να δω την ουσία πίσω από τα φαινόμενα, να αντιληφθώ τη σχετική αξία των πραγμάτων. Βέβαια, χρειάζομαι κάποιες στιγμές κι εγώ έναν Μορφέα για να με σοκάρει με τα αποκαλυπτικά του λόγια: «Ζούσες σ’ έναν ονειρόκοσμο Γεώργιε… Όπως στο όραμα του Μπωντριγιάρ όλη σου η ζωή ξοδεύτηκε μέσα στον χάρτη κι όχι στον αληθινό τόπο…».
ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Στην εποχή μας και στην κοινωνία που ζούμε η διασκέδαση έχει πάψει προ πολλού να είναι αληθινή κι έγινε εικονική, ένα είδος προσομοίωσης. Στο βιβλίο του Ομοιώματα και Προσομοίωση (Simulacra and Simulation) –μέσα στο οποίο, αν θυμάστε, ο Νίο, στην αρχή της ταινίας, είχε κρύψει το παράνομο λογισμικό που έδωσε στον Τσόι– ο μεταμοντέρνος Γάλλος φιλόσοφος Ζαν Μπωντριγιάρ (Jean Baudrillard) υποστηρίζει πως ζούμε πλέον σε μια «πραγματικότητα» που την έχουν γεννήσει κώδικες και μοντέλα, κι έχουμε χάσει έτσι ακόμη και την ανάμνηση του πραγματικού.
Στο μετανεωτερικό μας κόσμο όλα τα φαινόμενα είναι τεχνητά. Δεν υπάρχει πλέον Φύση, με την έννοια πως πλέον τα δάση κ.α. δεν νοούνται ως Έξω από εμάς, ως πρωτότυπα και ανεξάρτητα, αλλά ως τεχνήματα, σαφέστατα οριοθετημένα και «προστατευμένα». Άλλωστε, όπως μας λέει ο Φρέντρικ Τζέιμσον, η «μετανεωτερικότητα είναι αυτό που απομένει όταν η διαδικασία του εκσυγχρονισμού έχει ολοκληρωθεί και η Φύση έχει εξαφανιστεί για τα καλά».
Παντού γύρω μας οι προσομοιώσεις προπορεύονται του «πραγματικού», καθορίζοντας την «πραγματικότητά» μας. Πλέον ο χάρτης προπορεύεται του αληθινού τόπου. Κατά τη γνώμη του Μπωντριγιάρ η απόσταση που μας χωρίζει από την αληθινή πραγματικότητα τείνει να γίνει αβυσσαλέα. Αυτό συμβαίνει με την αστικοποίηση, εξ αιτίας της οποίας έχουμε χάσει την επαφή με τον φυσικό κόσμο, με τη βιομηχανοποίηση, χάρη στην οποία χάσαμε την επαφή μας με την πραγματικότητα των προϊόντων που καταναλώνουμε, με το χρήμα, εξ αιτίας του οποίου αρχίσαμε να σκεφτόμαστε ακόμη και τη ζωή μας με χρηματικούς όρους, και, το κυριότερο, με τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (τηλεόραση, κινηματογράφος, έντυπα, διαφημίσεις, Internet κ.α.), τα οποία διαμορφώνουν την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας και για τον κόσμο.
Δεν εξαιρούνται, βεβαίως, και τα θεματικά πάρκα: «Η Ντίσνεϊλαντ παρουσιάζεται φανταστική για να πιστέψουμε πως όλα τα υπόλοιπα είναι πραγματικά», υποστηρίζει ο Μπωντριγιάρ, ο οποίος θεωρεί πως η Αμερική, που έγινε πλέον εξωπραγματική, ομοιωματική και μη αληθινή χώρα, προσπαθεί απεγνωσμένα να ανασυνθέσει μια χαμένη αίσθηση της πραγματικότητας, όπως ο Τρούμαν Μπέρμπανκ στο Truman Show προσπαθεί να δραπετεύσει από το κινηματογραφικό σκηνικό που ζούσε και να βγει στον αληθινό κόσμο.
Έξω από τη Ντίσνεϊλαντ το Λος Άντζελες και ολόκληρη η Αμερική δεν είναι πλέον αληθινή αλλά μια«προσομοίωση τρίτης τάξης», δηλαδή μια προσομοίωση που «καλύπτει την απουσία μιας βαθύτερης πραγματικότητας».
Η Αμερική, και κατ’ επέκταση ολόκληρος ο μεταμοντέρνος Δυτικός κόσμος, ανήκει ήδη στη σφαίρα του υπερ-πραγματικού, δημιουργημένου από σύμβολα, κώδικες και μοντέλα που δεν έχουν πλέον καμιά πραγματική υπόσταση αλλά στοχεύουν στη μέγιστη λειτουργικότητα και στον απόλυτο έλεγχο–δηλαδή ένα κανονικό Matrix! Όσο για το «αληθινά πραγματικό», ο Μπωντριγιάρ υποστηρίζει πως –εφόσον ακόμη και οι φυσικοί χώροι είναι πλέον οροθετημένοι (ακόμη και με πινακίδες) και «προστατευόμενοι», σε αντιδιαστολή προς την αστική μας «πραγματικότητα»– επιβιώνουν μονάχα κάποια απομεινάρια του «εδώ κι εκεί στις ερημιές… Στην ίδια την έρημο του πραγματικού». Και, πιστέψτε με, κανείς απ’ όσους γνωρίζω δεν θα τολμούσε εύκολα να δραπετεύσει από τον «προσομοιωμένο» κόσμο μας, από τα ομοιώματα που κυβερνούν τις ζωές μας, και να εγκατασταθεί στην «έρημο του πραγματικού».
Αν απελευθερωθείς από το πραγματικό, λέει ο Μπωντριγιάρ, μπορείς να γίνεις πραγματικότερος του πραγματικού, δηλαδή υπερ-πραγματικός. Τι θέλει να πει ο «ποιητής»; Αν απελευθερωθώ από τον «πραγματικό Γιώργο», μπορώ να γίνω «πιο Γιώργος από τον Γιώργο», δηλαδή υπερ-Γιώργος (Γιώργος στη νιοστή); Υπερ-πραγματικό (Huper–reel) θεωρείται από τον Γάλλο φιλόσοφο και «βιρτουόζο στυλίστα της θεωρητικής επιστημονικής φαντασίας» ένα πραγματικό, που δημιουργείται από μοντέλα και προσομοιώσεις, δίχως να έχει καταγωγή από την πραγματικότητα. Από τη σύγχρονη προσομοιωμένη πραγματικότητα στην οποία ζούμε, τη γεμάτη ωκεανούς από σύμβολα και εικόνες, δεν υπάρχει τίποτε για να δεις, εφόσον ακόμη κι αυτές οι εικόνες είναι το «ίχνος κάποιου πράγματος που έχει εξαφανιστεί» (Μπωντριγιάρ «speaking»)…
«Πραγματικότητα είναι αυτό που δε λέει να φύγει ακόμα και αν πάψεις να πιστεύεις σε αυτό». Φίλιπ Κ. Ντικ, συγγραφέας ε.φ. VALIS
ΠΡΟΣΟΧΗ: Όσοι έχετε διαβάσει αυτό το κείμενο είστε ήδη ο Επόμενος Στόχος της Υ.Δ.Ο.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ…
@Γιώργος Στάμκος ΠΗΓΗ
