ΛύραΗ λύρα, εφεύρημα του Ερμή, μπορεί να θεωρηθεί ως το "εθνικό όργανο" της αρχαίας Ελλάδας.
Αρχικά είχε για ηχείο το όστρακο χελώνας. Στο γεγονός αυτό οφείλει και το όνομα "χέλυς", με το οποίο αναφέρεται στους αρχαϊκούς χρόνους. Το κοίλο μέρος του όστρακου επικάλυπταν με μεμβράνη από δέρμα κατσικιού ή μοσχαριού.
Αριστερά και δεξιά του τοποθετούσαν τους δύο βραχίονες του οργάνου, που μπορούσαν να είναι κέρατα αγριοκάτσικου. Τους καμπύλους αυτούς βραχίονες ονόμαζαν "πήχεις" ή "κέρατα".
Για τη μυθολογική προέλευση της λύρας ο Νικόμαχος ο Γερασινός γράφει:
"Την λύραν την εκ χελώνης φασί τον Ερμήν ευρηκέναι και κατασκευάσαντα επτάχορδον παραδεδωκέναι την μάθησιν τω Ορφεί. Ορφεύς δε εδίδαξε Θάμυριν και Λίνον. Λίνος δε Ηρακλέα, υφ' ου και ανηρέθη, εδίδαξε δε και Αμφίωνα τον Θηβαίον, ος επί των επτά χορδών επταπύλόυς τας Θήβας ωκοδόμησεν. Αναιρεθέντος δε του Ορφέως υπό των Θρακικών γυναικών την λύρα αυτού βοληθήναι εις την θάλασσαν, εκβληθήναι δε εις ’ντισσαν πόλιν της Λέσβου. Ευρόντας δε αλιέας ενεγκείν την λύραν προς Τέρπανδρον, τον δε κομίσαι εις Αίγυπτον. (Ευρόντα δε αυτόν) εκπονήσαντα επιδείξαι τοις εν Αιγύπτω ιερεύσιν, ως αυτόν πρωθευρετήν γεγενημένον. Τέρπανδρος μεν ούτω λέγεται την λύραν ευρηκέναι, Αχαιούς δε υπό Κάδμου του Αγήνορος παραλαβείν τηνικαύτα φασίν".
Στα πάνω άκρα τους τοποθετούσαν το Ζυγό. Ένα ραβδί που επάνω του ενσωματώνονταν τα κλειδιά, απαραίτητα για το κούρδισμα των χορδών. Οι χορδές (χορδαί, νευραί, κ.λπ.) ήταν φτιαγμένες από έντερα ή τένοντες (νευραί) ζώων.
Στους αρχαϊκούς χρόνους, σύμφωνα με ποικίλες μαρτυρίες, χρησιμοποιήθηκαν χορδές από λινάρι ή καννάβι. Στο κάτω μέρος του ηχείου τοποθετούσαν το χορδοστάτη (χορδοτόνιον ή χορδοτόνος).
Επάνω του δένονταν οι χορδές. Στη μέση περίπου του ηχείου, πάνω στη μεμβράνη, τοποθετούσαν τον καβαλάρη (Μαγάς). Ο καβαλάρης, που επάνω ακουμπούσαν οι χορδές, οριοθετούσε το μήκος της παλλόμενης χορδής, ενώ ταυτόχρονα μετέδιδε τον ήχο στο ηχείο.
Οι χορδές λοιπόν είχαν για αφετηρία τους το "χορδοτόνιον", στηρίζονταν στον καβαλάρη και κατέληγαν στα κλειδιά (κόλλαβοι ή κόλλοπες), ποπυ ήσαν φτιαγμένα από ξύλο, μέταλλο ή ελεφαντόδοντο.
Δεδομένου ότι όλες οι χορδές της λύρας είχαν το ίδιο μήκος, ο ήχος διαφορετικής οξύτητας που έπρεπε να παράγει η κάθε χορδή έκανε υποχρεωτική τη χρησιμοποίηση χορδών διαφορετικού πάχους, αλλά και την άσκηση διαφορετικής τάσης στα άκρα κάθε χορδής.
Όπως ήδη αναφέραμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, ο αριθμός των χορδών της λύρας μεταβλήθηκε μέσα στους αιώνες ακολουθώντας τις μουσικές ανάγκες της κάθε εποχής.
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει ότι ο Ερμής εφηύρε τη λύρα τρίχορδη σε αντιστοιχία με τις τρεις εποχές του χρόνου και καθόρισε τρεις ήχους: έναν ψηλό, έναν μεσαίο και έναν χαμηλό. Ο Νικόμαχος πάλι στο απόσπασμα που παραθέσαμε πιο πάνω αναφέρει ότι εξαρχής η λύρα ήταν επτάχορδη.
Βέβαιο είναι ότι την εποχή του Τέρπανδρου (8ος-7ος προχριστιανικός αιώνας) η λύρα ήταν επτάχορδη. Πολλοί ιστορικοί αποδίδουν άλλωστε στον Τέρπανδρο την προσθήκη της ογδόης (της οκτάβας).
Ο Τέρπανδρος, χωρίς να μεταβάλει τον αριθμό των χορδών της λύρας, επέτρεψε να υπάρχει η 8η της υπάτης, η "νήτη", αφαιρώντας την τρίτη από τον αρμονικό πίνακα του οργάνου. Η νότα, αντί, όπως θα ήταν φυσικό, να ονομαστεί ογδόη, ονομάστηκε "διά πασών".
Τους λόγους μας τους διευκρινίζει ο Αριστοτέλης ("Προβλήματα" ΧΙΧ 32).
- "Διατί διά πασών καλείται, αλλ' ου κατά τον αριθμόν δι' οκτώ, ώσπερ και διά τεττάρων και διά πέντε;" Γιατί"διά πασών" ονομάζεται και όχι "δι' οκτώ", σύμφωνα με τον αριθμό των χορδών, όπως αντίστοιχα λέγεται "διά τεσσάρων" και "διά πέντε".
- "Ή ότι επτά ήσαν αι χορδαί το αρχαίον; Είτ' εξελών την τρίτην Τέρπανδρος, την νήτην προσέθηκε και επί τούτου εκλήθη διά πασών, αλλ' ου δι' οκτώ, δι' επτά γαρ ην". Δεν είναι γιατί στους αρχαίους χρόνους ήσαν επτά. Ύστερα ο Τέρπανδρος βγάζοντας την τρίτη (χορδή του αρμονικού πίνακα) πρόσθεσε τη "νήτην", και γι' αυτό ονομάστηκε "διά πασών" και όχι "δι' οκτώ", γιατί (οι φθόγγοι) παρέμεναν επτά.
Η όγδοη χορδή προστέθηκε στη λύρα τον 6ο αιώνα π.Χ. Ο Νικόμαχος (Εγχειρίδιο 5) αποδίδει την πρωτοβουλία στον Πυθαγόρα. Τοποθετώντας μια ακόμη χορδή ανάμεσα στη μέση και στην παράμεση, σχηματίστηκε μία πλήρης οκτάφθογγος κλίμακα από δύο διαζευγμένα τετράχορδα. Είχε την ακόλουθη μορφή: Μι - Ρε - Ντο - Σι - Λα - Σολ - Φα - Μι
Η επτάχορδη λύρα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες πολλών συγγραφέων, έμεινε σε χρήση για μια μεγάλη περίοδο κατά τους κλασικούς χρόνους.
Οι επεμβάσεις στη μορφολογία του οργάνου δεν γίνονταν εύκολα αποδεκτές, μια και η λύρα είχε συνδεθεί με τη λατρεία του Απόλλωνα. Έτσι αποκτούσε την υπόσταση σχεδόν ιερού σκεύους. Ακόμη ο ρόλος της ως του κατεξοχήν παιδευτικού οργάνου για τους νέους έκανε τους συντηρητικότερους (Πϊνδαρο, Πλάτωνα, Αριστοτέλη)να αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό τις όποιες καινοτομίες.
Όμως, τον 5ο αιώνα π.Χ. οι μουσικές ανάγκες εξετόπισαν τις συντηρητικές τάσεις κι έτσι εμφανίστηκαν λύρες που ο αριθμός χορδών τους κυμαινόταν ανάμεσα στις 9 και στις 12.
Την προσθήκη της 9ης χορδής απέδιδαν στο Θεόφραστο (ή Πρόφραστο) από την Πιερία. Την προσθήκη της 10ης στον Ιστιαίο τον Κολοφώνιο και της 11ης στον Τιμόθεο (Νικόμαχος) ή στο Μελανιππίδη. Η προσθήκη της 12ης χορδής αποδίδεται στον Τιμόθεο και στο Μελανιππίδη.
Για τον τρόπο που παιζόταν η λύρα έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, βασισμένες στις λίγες φιλολογικές και στις άφθονες αγγειογραφικές μαρτυρίες.
Η λύρα παιζόταν λοιπόν με τρεις τρόπους. Με γυμνά τα δάχτυλα του αριστερού χεριού και με πλήκτρο που χειριζόταν το δεξί χέρι. Με γυμνά τα δάχτυλα του αριστερού και του δεξιού χεριού. Με πλήκτρο κρατημένο στο δεξί χέρι, ενώ το αριστερό εκτελούσε χρέη σουρντίνας. Σταματούσε, δηλαδή, τη δόνηση των χορδών μετά το τέλος του χρόνου που αντιστοιχούσε στην αξία του εκτελούμενου φθόγγου.
Το δεξί χέρι, με πλήκτρο ή χωρίς πλήκτρο, εκτελούσε την κύρια μελωδική γραμμή. Το αριστερό χέρι συνόδευε ή ισοκρατώντας ή εκτελώντας μια παράλληλα εξελισσόμενη μελωδία, που ή υπήρχε γραμμένη στο μουσικό κείμενο ή αφηνόταν στη διάθεση του εκτελεστή.
πηγή
